Vijf koningsdrama's

- door Loek Zonneveld

De vader aller koningdrama's, ondanks het feit dat Voltaire het beroerd in elkaar getimmerd vond - maar volgens hem was ook Shakespeare een prutser. Het stuk is thriller én ritueel, horrorstory én Grote Vertelling over de menselijke existentie. Aristoteles liet aan de hand van dit stuk de werking zien van dramatische ironie: publiek weet meer dan personages, beiden gaan door een hel, personages gaan ten onder, publiek wordt gelouterd. Freud baseerde zijn beginselen van de psychologie op de wijze waarop verdrongen wensen van de toeschouwer worden weerspiegeld in de daden van Oidipous. Deze Thebaanse koning doet een onderzoek naar de moord op zijn voorganger, Laios. De moordenaar blijkt Oidipous zelf te zijn, het slachtoffer was zijn vader, hij is getrouwd met zijn moeder Jokaste. De wandaden van Oidipous en Jokaste zijn schuldeloos: ze wisten niet wat hen overkwam, ze wilden het wrede pad van de goden mijden, en gleden door hun overmoedige behandeling van het noodlot, juist ruggelings in de de valkuilen van diezelfde goden.

Nee, niet Hamlet (dat is een prinsendrama), ook niet King Lear (daar is de koning na scène twee alweer koning-af), ook niet Macbeth (in het boeiendste deel van deze tragedie ís Macbeth nog helemaal geen koning). Richard III scoort hoog maar blijft een onvolgroeid jeugdwerk. Maar de beide delen van Henry IV (1596-1597) vormen het meest complete koningsdrama dat de Zwaan van Avon heeft geschreven. Zijn publiek had nog nooit een toneelstuk gezien met zo'n enerverende afwisseling tussen kasteel en kroeg, tussen gedragen hoftaal in vijfvoetige jamben en struikrovers- en biertappersbargoens in sappig allemansproza. Het drama beschrijft zeer precies de dilemma's waar een middeleeuws vorst (de historische Henry IV regeerde tussen 1399 en 1413) voor kwam te staan als zijn ambitie hoger lag dan 'de boel een beetje bij elkaar houden'. In de kroegscènes van Henry IV worden de staatsproblemen aan de tap van snedig commentaar voorzien, onder meer door de kroonprins zelf en diens tijdelijke compaan, Sir John Falsstaff, van verlopen én van verzopen adel, in zijn tijd overigens Shakespeare's grootste publiekslieveling.

Hors concours de beste parodie op een koningsdrama. De titel verwijst naar Oidipous, de stof naar Macbeth, de anekdote naar een natuurkundeleraar aan wie de 15-jarige Jarry op de middelbare school een grondige hekel had. Jarry en zijn vrienden voerden het stuk in 1888 op school uit als marionettenspel. De officiële première in een gerenommeerd Parijs avantgarde-theater, vond pas in 1896 plaats. De lawaaierige opvoering zorgde voor een schandaal, dada avant-la-lêttre. Père Ubu's drijfveren: macht, rijkdom, vreten, neuken en schijten. Of, samengevat door toneelkritikus Gomperts bij de Nederlandse première (pas in 1965!): 'Ubu wil anderen doodmaken, alles van ze afpakken, en hard weglopen'. Jarry's taal bezorgde menig vertaler hoofdbrekens. Het eerste woord van Ubu Roi is 'merdres', wat niks betekent. Verspoor maakte daar in 1965 'potverproep' van, Kelk kwam in op 1922 'verrek', Du Perron corrigeerde met de vondst verdrek. Ze werd nooit gebruikt.

Officieel eigenlijk een keizersdrama. Een depressieve Romeinse jongeman kruipt in de huid van de middeleeuwse keizer Hendrik IV, de vorst die middels een barrevoets afgelegde tocht naar Canossa een oefening in zelfvernedering moest ondergaan. Tijdens een historische optocht valt de jongeman (verkleed als Hendrik IV) van zijn paard en wordt krankzinnig. Hij denkt nu dat hij Hendrik IV is. Zijn naasten laten hem in die waan en bouwen een middeleeuwse omgeving om hem heen. Als het stuk begint weet niemand dat de jongeman alweer acht jaar genezen is, maar het spel

doorzet om enkele openstaande rekeningen binnen de muren van zijn waanzin te vereffenen. Dit (helaas) zelden nog gespeelde stuk werd in 1985 prachtig verfilmd door Marco Bellocchio, met Marcello Mastroianni als de titelheld en Claudia Cardinale als zijn voormalige minnares.

De verschrikkelijke maar nog onvoltooide geschiedenis van Norodom Sihanouk koning van Cambodja werd in de eerste helft van de jaren tachtig van de vorige eeuw speciaal geschreven voor het Parijse Théâtre du Soleil, dat het acht uur durende stuk in 1985 in haar eigen theater uitbracht en er in 1986 mee naar het Holland Festival kwam. Stuk en voorstelling deden indertijd een poging te verklaren hoe in de jaren zeventig de grootste genocide na de tweede wereldoorlog kon plaatsgrijpen, in The Killing Fields van de Rode Khmers. Daartoe wordt de eeuwig schipperende koning Sihanouk, later prins, weer later balling-politicus, weer later speler in de slangenkuil van de Zuidoostaziatische politiek, als metaforisch personage ingezet: opportunist en dandy, hij noch zijn volk schoten er iets mee op. Veel verzonnen en veel historische personages, waaronder Henry Kissinger en Tsjoe En-lai. Sihanouk is indertijd komen kijken, was ijdel genoeg om te genieten en betrokken genoeg om zich te laten raken. Het project is in 1985 vergroeid met de muzikale en fysieke regie van Ariane Mnouchkine, waardoor heropvoering onwaarschijnlijk lijkt. Hoewel, het kán, ook in Nederland: de integrale tekst is vertaald.

Koningsdrama's deel 2

Koningsdrama's deel 2